Het verloren lezen van Bonaventura Kruitwagen

Het verloren lezen van Bonaventura Kruitwagen bevat zowel een bloemlezing uit het werk van pater Bonaventura Kruitwagen O.F.M. (een franciscaan) als zijn informele biografie door Ed Schilders. Zo onbekend als Bernard Kruitwagen (1874-1954) tegenwoordig is, zo gekend was hij in de eerste helft van de vorige eeuw als boekhistoricus, gespecialiseerd in middeleeuwse handschriften en de geschiedenis van wiegendrukken en post-incunabelen. Voor deze uitgave heeft Ed Schilders zich echter niet op Kruitwagens wetenschappelijke werk gericht maar op diens rol als promotor van het oude boek met publicaties voor een breed publiek. Het boek bevat een tiental van zulke teksten, onder andere over het Zetfoutenduiveltje, Tante Betje, De overlangse rugtitel, en een Belgische baron die oude boekbanden tot bonbondozen liet ombouwen.

De opgenomen teksten zijn tot nu toe niet eerder in boekdruk gepubliceerd maar verschenen indertijd in dagbladen als De Tijd en De Maasbode of als relatiegeschenk. Samen met een groot aantal berichten uit de pers en uit brieven van Kruitwagens correspondenten vormen ze het fundament van het biografisch portret. Kruitwagen was een trotse Rotterdammer van geboorte, maar zijn stadgenoot Desiderius Erasmus vond hij maar ‘een engerd’. Kruitwagen vertaalde echter óók, en met veel genoegen, een brief die Erasmus in het Latijn schreef aan de Venetiaanse drukker Aldus Manutius. De brief en de vertaling werden gedrukt als letterproef van giet- en zetterij Tetterode voor een nieuwe letter van Sjoerd de Roos, de Erasmus mediaeval. De vertaling is opgenomen in het boek, en aan de hand van reacties uit Kruitwagens naaste omgeving geeft Schilders voorbeelden van zowel overeenkomsten als tegenstellingen in de karakters van Bonaventura en Desiderius.

De titel van het boek verwijst naar het bombardement op het centrum van Rotterdam op 14 mei 1940.  Om kwart over een in de middag verloor Kruitwagen zijn lezen. De pastorie waar hij woonde en werkte, werd volledig verwoest. Hij overleefde  maar zijn werkbibliotheek van 9.000 boeken werd totaal vernietigd. Over die gebeurtenis schreef hij eind juni 1940 een ‘Encycliek’ – een gestencild rondschrijven aan familie, vrienden, en vakgenoten – met een gedetailleerd verslag. In Het verloren lezen van Bonaventura Kruitwagen wordt deze tekst voor het eerst in gedrukte vorm gepubliceerd en bovendien als bijlage – in een enveloppe – gereproduceerd.

Ondertussen passeert een groot aantal prominente boek- en cultuurhistorici uit de vorige eeuw de revue: uitgevers als Kruitwagens beste vriend Wouter Nijhoff en zijn beste vijand Tjeenk Willink; zijn bibliografische vriendinnen Maria Kronenberg en Maria Hüffer; bibliothecarissen als Marijn Campbell, C.P. Burger en Arie de Mare; de hoogleraren Lodewijk Rogier, Johan Huizinga, Leo Michels, Kees de Vooys en Vondel-vorser Bernard Molkenboer, die net als Kuitwagen zijn complete bibliotheek in vlammen zag opgaan. In Het verloren lezen lopen al die namen door elkaar, maar een gedetailleerd register wijst de weg! Kruitwagen schreef immers: ‘Iedere schrijver als sociaal en wetenschappelijk man [is] zedelijk verplicht aan zijn werk een Register toe te voegen.’

Een speciale gast in Het verloren lezen van Bonaventura Kruitwagen is echter niet van vlees en bloed maar van legendes uit de vroegste orale overlevering: de zetduivel. Uitgangspunt is Kruitwagens even belezen als onderhoudende verzameling van errata en de wijze waarop drukkers en auteurs zich daarvoor in vroeger eeuwen verontschuldigden:  Het zetfoutenduiveltje. Schilders borduurt daarop voort tot in onze digitale wereld maar laat ons ook kennismaken met die oervader: Titivillus.

Het boek opent met de beschrijving van een bijzondere vondst die Schilders bijna vijftig jaar na de dood van Kruitwagen deed tijdens de uitverkoop van de kloosterbibliotheek van de franciscanen in Weert. Daar verwierf hij Kruitwagens handexemplaar van de toonaangevende bibliografie van Marijn Campbell, door hem in gebruik genomen na het bombardement, door hem ingebonden, en gedurende de volgende vijftien jaren voorzien van aantekeningen en gebruikt als bewaarplaats voor correspondentie en aantekeningen. Het toeval heeft gewild  dat dit handexemplaar weer in het Weertse klooster terechtkwam, op de plek waar in de 19^de eeuw Kruitwagens opleiding begon, niet alleen tot pater en priester, maar ook als boekhistoricus.